ارومیه زادگاه من، شهری که می توان در موردش بسیار صحبت کرد. شهری که هنوز بسیاری از مردم، حتی خود ساکنین آن و شهرهای مجاور اطلاعات درستی در مورد پیشینه آن ندارند.
ارومیه شهری است که به داشتن اولین بیمارستان به شیوه نوین، اولین مرکز آموزش پزشکی، اولین مدرسه به شیوه نوین، اولین شبکه تلویزیون محلی، اولین نشریه محلی در ایران و پایتخت والیبال ایران شناخته میشود.
نگاهی به تاریخچه شهر ارومیه
ارومیه مرکز استان آذربایجان غربی است. این شهر از شرق به دریاچه ارومیه و از غرب به مرز ترکیه محدود است. کرانه غربی دریاچه ارومیه را در قدیم «گیلزان» می نامیدند. گروهی معتقدند که نام باستانی این شهر و دریاچه آن «چی چیست» و «چی چستا» است؛ اما در نوشتهها سریانیان به آن «اورمیا»، ارمنیها «اورمی»، اعراب «ارمیه» و ایرانیان «ارومی» گفتهاند. واژه «ارومیه» از دو کلمه «اور» و «میه» تشکیل شده است. در زبانهای باستانی اور به معنای شهر، جا، مکان و قلعه و «میه» یا «میا» نیز به معنای آب است. چون در این شهر آب به فراوانی وجود داشت، آن را ارومیه یا شهر آب نامیدند. البته دار النشاط، پاریس ایران، شهر آب، شهر ادیان، مذاهب و اقوام از القاب ارومیه است. حتی مدتی در دوره پهلوی به رضائیه تغییر نام داد.
به عقیده بعضی دیگر از مورخین ارومیه محل تولد زرتشت پیغمبر بوده و از اماکن مقدسه زرتشتیان به شمار می رود. بر اساس نوشته های کتاب «اوستا» در نیمه قرن هفتم قبل از میلاد، زرتشت در کنار رود «داییتا» که از رودخانه های استان آذربایجان غربی است از جانب خدای بزرگ مأمور اصلاح امور مردم شده و در حاشیه باختری دریاچه «چی چست» به اشاعه مذهب خود پرداخته است.
از شواهد و آثار باستانی منطقه معلوم می شود که ارومیه در زمان دولت ماد نیز آباد و مسکون بوده است. از برخی آثار عتیقه و ابنیه تاریخی این منطقه و اطراف آن مانند قلعه حسنلو، گوی تپه، صورت حجاری شاه ساسانی، بنای مسجد جامع و کلیسای ننه مریم و بعضی آثار دیگر به درستی مشخص می شود که این منطقه از گذشته های دور با کمی تغییر محل (گوی تپه، تویراق قلعه، چیچکلو و نیز محل فعلی ) وجود داشته است. همین طور از روی نبش قبوری که کشف شده، قدمت این ناحیه را تا چهار هزار سال پیش از میلاد مسلم می دانند.
آثار مکشوفه از تپه های تاریخی گوی تپه و حسنلو گواه بارز این ادعا است. «گوی تپه» با قدیمی ترین تپه های باستانی بین النهرین، آسیای صغیر و فلات ایران قابل مقایسه است. انتساب چند زرتشتی که در هنگام تولد عیسی (ع) به بیت الحم رفته بودند و در ارومیه مدفون اند؛ حاکی از آن است که این شهر یکی از بزرگ ترین کانون های مذهبی و اجتماعی گذشته های دور بوده و سرداران و امپراطوران روم جهت دستیابی به آتشکده یا آذرخش بزرگ زرتشتیان (آذرگشسب) و پایتخت تابستانی ساسانیان ( گزنا) یا تخت سلیمان، بارها از آن عبور کرده اند.
برخی از مشاهیر ارومیه
1- شیخ ابوبکر یزدانیار اورموی:
وی از عرفای قرن سوم و چهارم هجری بوده و در فاصله سالهای 240 -333 زندگی می کرده است. «اقتباس از تاریخ عمومی آذر بایجان ، احمد کاویانپور»
2- صفی الدین اورموی:
صفی الدین اورموی فرزند یوسف ابن فاخر به سال 613 هجری قمری در شهر ارومیه به دنیا آمد. او از شاخص ترین اساتید در علم موسیقی بوده که بعضی از آثار مکتوبش به زبانهای دیگر ترجمه شده است.وی از ترکیب قانون و رباب، ساز جدیدی بنام «نزهه» اختراع نموده است. استاد دکتر برکشلی رئیس وقت کمیته ملی موزیک ایران در کنگره جهانی که به سال 1340 برگزار شد در باره صفی الدین اورموی می گوید پایه موسیقی شرق بر تعدیلی است که صفی الذین اورموی از گام موسیقی ایران از پرده بندی تنبور فراشان وارد نموده است . لذا این کنگره به یاد این دانشمند موسیقی و آهنگساز ایرانی آغاز می گردد. صفی الدین اورموی به سال 693 در گذشت.
3- حسام الدین چلبی
از معروفترین شخصیتهای منسوب به ارومیه که در سال 622 هجری قمری در خاندان اورموی در شهر قونیه به دنیا آمد . و بنا به نقل تذکره نویسان، مشوق اصلی مولانا در سرودن مثنوی حسام الدین بوده است که به خدمت مولانا رسید و به او ارادتی عظیم یافت و به اتباع و افراد جوانمردان دستور داد هر چه از حطام دنیوی به دست می آورند وقف مولانا سازند. مولانا نیز نسبت به او عنایتی خاص داشت و حسام الدین در نظرش بسیار گرامی بود. از مقدمه مثنوی و آغاز دفترهای چهارم پنجم و ششم این علاقه و دلبستگی به وضوح آشکار است که حسام الدین در نظر مولانا چه مقامی بلندی داشته است. مولانا در مقدمه مثنوی، حسام الدین را مفتاح خزاین عرش و امیر کنونی فرش و بایزید وقت و جنید زمان خوانده و در سر آغاز دفتر چهارم مثنوی می گوید:
ای ضیاءالحق حسام الدین تویی/که گذشت از مه به نورت مثنوی
همت عالی تو ای مرکجا/ می کشد این را خدا داند کجا
گردن این مثنوی را بسته ای/ می کشی آن سوی که دانسته ای
مثنوی را چون تو مبداء بوده ای/ گر فزون گردد تو اش افزوده ای
4- قطران:
برخی از تذکره نویسان او را اصالتاً اورموی دانسته اند. حاجی خلیفه در کتاب معروف کشف الظنون قطران را از اهالی ارومیه می داند که در جوانی عازم تبریز شده و در آن شهر رحل اقامت افکنده است. استاد سعید نفیسی نیز قطران را اورموی دانسته و نوشته است: قطران ابن منصور اورموی تبریزی که اصلاً از مردم ارومیه بوده و از بزرگان شعرای درجه دوم ایران است و در سال 465 رحلت کرد.
5- محدث اورموی:
مجموئه آثار اورموی 35 تصحیح و تالیف می باشد که معروفترین آنها تصحیح شرح فارسی غررالحکم ودررالکلم عبدالواحد آمدی با شرح آقا جمال خوانساری می باشد که تدوین سخنان حضرت علی (ع) می باشد و در 7 جلد گرد آمده است و دوم تفسیر شریف لاهیجی از دیگر آثار محدث اورموی می باشد.
6- سراج الدین اورموی
از علمای عهد آباقاآن در اواخر عمر در قونیه به سر برد و آن ایام مقارن با حیات و حضور مولانا در قونیه بود. نقل شده است که در اوایل شیخ سراج الدین منکر مقام مولانا بود و پس از مدتی انکارش به اقرار انجامیده در شمار ارادتمندان مولانا آمد و موقع وفات مولانا در تششیع جنازه او شرکت داشته و قصیده ای سروده که از ابیات آن این دو بیت می باشد:
کاش آن روز که دریای تو شد خار اجل/ دست گیتی بزدی تیغ هلاکم بر سر
تا در این روزجهان بی تو ندیدی چشم / این منم بر سر خاک تو که خاکم بر سر
از سراج الدین آثار متعددی بر جای مانده است که عبارتند از:
مطالع الانوار که شرح عدیده ای بر ظان نوشته انداز جمله شرح قطب الدین محمد رازی از دانشمندان معروف قرن هشتم ، مناهج، بیان الحق ، لطافت الحکمه و...
سراج الدین مدتها قاضی القضات قونیه بوده است و صاحب کتاب روضات الجنات در وصف او نوشته اند « القاضی سراج الدین محمد ابن ابی بکر ارموی صاحب کتاب المطالع فی منطق و کان من فضله اهل زمانه».
7- طرزی افشار:
از شعرای اواسط قرن یازدهم هجری، معاصر شاه صفی و شاه عباس ثانی که در منطقه طرزلو به دنیا آمد.
8- میرزا علی عسگر آبادی:
از واعظان و عالمان معروف ارومیه به سال 1282 هجری قمری در روستای عسگر آباد ارومیه به دنیا آمد. وی از عالمان و روحانیونی بود که دغدغه وحدت و همدلی بین مسلمین را داشت و از تاثیر کلام بالایی برخوردار بود . همچنین مرحوم عسگر آبادی برای اولین بار اجازه داد مسجد اقامه نمازش (مسجد بازارباش) به میز و نیمکت آراستند و مستمعین اعم از مسلمان وحتی غیر مسلمان بدون کوچکترین ممانعت پای سخنانش نشسته و از مواعظ او بهره مند گردیدند.
9- فخرالاسلام اورموی:
میرزا محمد صادق فخرالاسلام، از نستوریهای اورموی بود که نخست در کلیساهای شهر به تبلیغ مسیحیت می پرداخت و سپس به دین اسلام گرایش پیدا کرد و تحصیل علوم دینی را پی گرفت. معروفترین اثرفخرالاسلام «انیس الاعلام فی نصره السلام» در ده جلد می باشد. مجموعه آثار او آنگونه که در ریحانة الادب آمده است عبارتند از :
انیس الاعلام فی نصرت الاسلام و الرد النصاری، بهان المسلمین، بیان الحق والصدق المطلق
تعجیز المسلمین ،خلاصه الکلام فی افتخار الاسلام وجوب الحجاب و حرمه الشراب
10- دهقان، علی:
به سال 1289 هجری شمسی در شهر ارومیه دیده به جهان گشود. وی پس از اتمام تحصیلات وخدمت نظام وظیفه در وزارت فرهنگ به عنوان معاون اداره کل تعلیمات عالیه مشغول می شود و برای مطالعه در امور فرهنگی و آموزش با ده نفر از دبیران به پاریس و لندن اعزام اعزام می شود و در بازگشت دو جلد کتاب با عناوین « تعلیم و تربیت در کشور فرانسه » و «تربیت معلم» تالیف می کند.
وی در سال 1329 به ریاست فرهنگ آذر بایجان شرقی منصوب می شود و تحولات عمیقی را درآن سازمان پدید می آورد وبا مساعدت شهروندان موجب پیشرفت چشمگیری به لحاظ کیفی و کمی در فرهنگ آن دیار می گردد. وی در سال 1338 به عنوان استاندار گیلان و بعد از دو سال به عنوان استاندار آذربایجان شرقی منصوب می شود و در سمت استانداری نیز منشـأ خدمات ارزنده ای می شود . مرحوم دهقان در سال 1381 شمسی به دار بقا رحلت می کند در حالی که نامی نیک و خدماتی ماندگار از خود به جای گذاشته بود.
11- عرب باغی،سیدحسین:
از علمای شاخص ارومیه در سدة اخیر به سال 1254 هجری قمری در روستای سعید لوی ارومیه دیده به جهان گشود. از مرحوم عرب باغی آثار متعدد و پرشماری به جای مانده است که تعدادشان به 82 جلد بالغ می شود واز جمله آنها :قواعدالاسلام، ارکان الاسلام، اوامر الاسلام ، نواهی الاسلام و ... می باشد. مرحوم عرب باغی آنگونه که نقل شده است و شاهد بوده اند شخصی به غایت پرهیزگار و وارسته بوده که موقع وفاتش غیر از گلیمی مندرس و چند جلد کتاب و مبلغ ناچیزی وجوه نقد چیزی از وی باز نماند در حالی که مبالغ زیادی از وجوهات در اختیارش بود. وی درسال 1329 شمسی(1369قمری) به دار بقا رحلت نمود .
12- ابوالبر راضی:
شیخ نجم الدین ابوالبررضی از علما و عرفای قرن هفتم ارومیه می باشد و مزارش در شهر ارومیه ،کوچه ای بنام اولیا در خیابان شهید مدنی واقع شده است . آنگونه که از نوشته های سنگ مزار وی استنباط می شود وی عالمی جامع در فضل و تقوی بوده است و در علوم عقلی و نقلی صاحب نظر بوده و همچنین از خطی زیبا وچشم نواز برخوردار بوده است.
13- اورموی، شمس الدین
شمس الدین ابو عبدا.. محمد ابن حسین معروف به قاضی عسگر اصالتاً اورموی و مقیم مصر بوده وی در فقه واصول سرآمد بوده و فقه را از شیخ صدرالدین حمویه آموخت . از آثار او شرح المحصول و فرایض الوسیط می باشد . وی در سیزدهم سال 650 هجری قمری در گذشت.
14- اورموی تاج الدین
ابو احمد محمدبن حسین قاضی از شاگردان فخر رازی و در علوم عقلی در مرتبه والایی واقع بود. وی آثار متعددی تالیف نموده است که از جمله آنها« الحاصل والمحصول» درعلم اصول می باشد که در سال 616 آن را به اتمام رسانده است.
15- عبدالرشید ادیب الشعرا:
ادیب الشعرا ، عبدالرشید فرزند میرزا محمد شفیع محمود لوی افشار و معروف به میرزا رشید از پرکارترین شاعران ارومیه در قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم می باشد . او در شعر «رشید» تخلص می کرد . مقدمات فارسی و عربی را در محضر محمدرضا مفتی فرا گرفت و سپس با مطالعات شخصی و مستمر در کتابخانه های خصوصی خوانین افشار به مقام بالایی در فضل و دانش رسید.
دیوان وی در بلوای سال 1336 هجری قمری نایاب گردید و اثر منثور او تاریخ افشارریست . وی این تاریخ را در سال 1283 هجری قمری آغاز و در مدت سه سال به اتمام رسانده است.
رشید به زبانهای فارسی و ترکی به شیوایی شعر می سرود وی در مقدمه تاریخ افشار خود را اینگونه معرفی نموده است:
کنون مستمع ای خداوند هوش/ به گفتار منظوم من دار گوش
در این کشور نظم نامی منم/ ارومی است گنجی، نظامی منم
بسا سالها بگذرد تا چو من / رشیدی پدید آید اندر سخن
16- اصولی اورموی:
میرزا محمود آقا اصولی فرزند احمد امین شرع و از عالمان طراز اول ارومیه محسوب می شد. به دلیل تبحر وتسلط وی در علم اصول، به اصولی معروف شد.
17- تمدن :
محمد تمدن به سال 1267 شمسی به دنیا آمد و عمر خود را صرف گسترش علم ودانش وفزهنگ نمود.وی در اغلب کمیسیونهای اداری و انجمنها شرکت می نمود و دراحداث بعضی از مؤسسات ونهادها نظیر پرورشگاه شبانه روزی برای کودکان بی سرپرست نقش داشت . همچنین عضویت در کمیسیون سربازگیری ، ایجاد جمعیت شیر و خورشید سرخ (هلال احمر فعلی) و احداث ساختمان آن از دیگر فعالیتهای تمدن بوده است .همچنین وی دارای چاپخانه ای بنام تمدن بوده است و نخستین کسی است که به سبک نوین در ارومیه ، کتابفروشی دایر نموده است.
تعدادی از آثار منتشر شده تمدن عبارتند از:
تصحیح دیوان طرزی افشار ، محرم نامه ، نوروز نامه، ایران در جنگ بین الملل اول، تذکره بزرگان و سخن سرایان آذر بایجان غربی و...
18- واله افشار:
حاج میرزا علی معروف به«صدر الذاکرین» فرزند عبدالحسین در سال 1260 هجری قمری در شهر ارومیه چشم به جهان گشود . از فعالیتهای اجتماعی، تحصیلات و جزئیات زندگی واله اطلاع چندانی در دست نیست و با توجه به اشتهارش به صدرالذاکرین می توان حدس زد که عمده کار او موعظه و اندرز مردم و ذکر مناقب و مصائب معصومین بوده است. وی در شعر به «واله» تخلص می کرد و به لحاظ تعلق به قبیله افشار، به واله افشار معروف است.
از واله دو اثر درباره حضرت علی(ع) در دست است که عبارتند از :
الف- توان و روان : که منظومه ایست در شرح و ترجمه چهل حدیث نبوی در فضایل امیر المومنین (ع)
ب- غدیریه: که تخمیس قصیده مشهور ملا مهر علی خویی با مطلع
19- حسین خان جهانگیری
یا همان حسین خان بیگلر بیگی ملقب به اعتضاد نظام ایشان رئیس بلدیه یا همان شهرداری و رئیس نظمیه ارومیه بود.
حسین خان فرزند حبیب الله خان بیگلربیگی زبان فرانسوی را در میسیون کاتولیک ارومیه فراگرفت و در زیر نظر محمد صادق صاحب نسق تحصیلش را ادامه داد.
بعد از اتمام تحصیل به خدمت نظام درآمد و بعدها لقب اعتضاد نظام را به خود گرفت. ایشان در اواخر عمر خود شعرهایی را نیز سرودند .
مقبره ایشان در ارومیه روستای امامزاده در جواد امامزادگان محمد و ابراهیم (ع) بکشلو قرار دارد. شاعر بزرگ مریم جهانگیری ، دختر حسین خان جهانگیری است.
20- حاج عبدالرحمان طیار دده کاتیب
حاح عبدالرحمان طیار شاعر به نام آذربایجان غربی متخلص به دده کاتیب که به قولونجو دده کاتیب نیز مشهور است در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی (۱۹۲۵ میلادی)در روستای میلادیقولنجی ارومیه چشم به جهان گشود.
دده کاتیب یک عالم مذهبی سنی حنفی شناخته شده بود که به زبانهای ترکی آذربایجانی و ترکی استانبولی و فارسی و عربی و کوردی تسلط داشت. اکثر شعرهای ایشان به زبان آذربایجانی است وشعرهایی هم به زبان ترکی استانبولی سروده است. آرامگاه ایشان نیز در روستای قولنجی قرار دارد.
دده کاتیب اشعاری هیجانی سروده که بیشتر آنها را قوشماها و گرایلی ها تشکیل میدهند و همچنین شعرهای ایشان تحت تاثیر بالوولو میسکین، دوللو موصطافا و غازی محمد بوزقورت از شاعرهای کوره سوننی قدیمی تر اهل ارومیه قرار گرفته اند. دده کاتیب بین عاشیق ها و اوزانهای آذربایجان غربی شهرت فراوان داشت او همچین در میان ترکهای کوره سوننی مرز ایران و ترکیه نیز شهرت زیادی داشته است.
کتابهای دده کاتیب:
- اینجیلی صدف (صدف مرواریدار)
- اورمو گولو (دریاچه ارومیه)
- گونوموز آیدین
کتابی نیز در ترکیه به چاپ رسیده است به نام «عشق و عرفان».
21- شهید مهدی امینی
مهندس مهدی امینی در سال 1322 هجری شمسی در شهر ارومیه دیده به جهان گشود . دوران دبستان و متوسطه را در ارومیه و تهران سپری نمود و در سال 1350 وارد دانشگاه علم و صنعت تهران شد . در رشته مهندسی راه و ساختمان به تحصیل پرداخت . وی از دوران دبیرستان به فعالیتهای سیاسی روی آورده و در جریان این فعالیتها مدتی زندانی شد . پس از انقلاب با مدیریت یک شرکت راه سازی در راستای عمران و آبادانی به تلاش پرداخت وبا شروع جنگ در اولین روز جنگ مسئلیت خود را رها کرده و فرماندهی عملیات سپاه را به عهده می گیرد. مناطق مهاباد، گوی تپه ومخصوصاً دارلک شاهد ایثارگریهای شهید امینی بوده و هیچگاه جانفشانیهای او را از یاد نخواهند برد.شهید امینی در بیست و هشتم خردارد سال 1360 به شهادت رسید.
22- شهید حمید باکری:
شهید باکری در سال 1334 هجری شمسی در شهرستان ارومیه دیده به جهان گشود . دوران دبستان ، راهنمایی، و اول دبیرستان را در کارخانه قند و بقیه تحصیلاتش را در دبیرستان فردوسی ارومیه به اتمام رساند. وی در سنین کودکی مادرش را از دست داد و پدرش نیز در سال 1358 در گذشت . همچنین برادر بزرگش به خاطر فعالیتهای سیاسی به وسیله حکومت وقت به شهادت رسیده بود. در عملیات خیبرهمراه با اولین گروه پیشتاز قبل از شروع عملیات مخفیانه در عمق خاک دشمن پیاده شد و در ساعت 11 شب چهار شنبه سوم اسفند 1362 با بی سیم خبر تصرف پل مجنون را اطلاع داد که پس از شهادتش بنام پل شهید باکری نامیده شد. شهید حمید باکری به همراه یارانش در حفظ آن پل جنگید و در ششم اسفند در همانجا به شهادت رسید.
23- شهید مهندس مهدی باکری
به سال 1333 هجری.شمسی در شهرستان میاندوآب در یك خانواده مذهبی و باایمان متولد شد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در ارومیه به پایان رسانید.
این فرمانده دلاور در عملیات بدر در تاریخ 63 به خاطر شرایط حساس عملیات، طبق معمول، به خطرناكترین صحنههای كارزار وارد شد و در حالی كه رزمندگان لشكر را در شرق دجله از نزدیك هدایت می كرد، تلاش مینمود تا مواضع تصرف شده را در مقابل پاتكهای دشمن تثبیت نماید، كه در نبردی دلیرانه، براثر اصابت تیر مستقیم مزدوران عراقی، ندای حق را لبیك گفت و به لقای معشوق نایل گردید.
هنگامی كه پیكر مطهرش را از طریق آبهای هورالعظیم انتقال میدادند، قایق حامل پیكر وی، مورد هدف آرپیجی دشمن قرار گرفت و قطره ناب وجودش به دریا پیوست.
موقعیت جغرافیای و آب و هوای شهر ارومیه
اطراف این شهر زیبا تا کیلومترها پوشیده از باغات انگور و سیب و کشتزارها است. این شهر به علت آب و هوای معتدل و داشتن مناظر زیبا، یکی از شهرهای گردشگری و زیبای ایران محسوب میشود. ارتفاع شهر ارومیه از سطح دریا 1332 متر است. پارک ملی و مناطق حفاظت شده، چشمهها، کوههای سربهفلککشیده، مراتع ییلاقی و از همه مهمتر دریاچه ارومیه با جزایر متعدد و پرندگان گوناگونی که ساکن آن هستند، این شهر را از نظر طبیعی متمایز کرده است.
در فاصله ۲۰ کیلومتری دریاچه ارومیه و بین ارتفاعات کوه سیر، کوه قیز قلعه، کوه جهودها، کوه چهل مر شهیدان، کوه ماه، کوه علی پنجه سی و کوه علی ایمان دشتی وجود دارد که ارومیه در آن قرار گرفته است.
ارومیه و حومه آن از جهت منابع طبیعی و انسانی یکی از غنی ترین مناطق آذربایجان غربی محسوب می شوند. انواع درختان کهنسال در میان چمن زارهای سبز و خرم و باغ ها و بوستان های با صفا این شهرستان را در برگرفته اند. دریاچه ارومیه در این شهرستان مهم ترین پدیده طبیعی، اقتصادی و گردشگری به شمار می آید.
ارومیه شهری چند قومیتی
شهر ارومیه نقطه تلاقی اقوام و ادیان پیرامون خود از قبیل آشوری ها، ارمنی ها، یهودی ها و بالاخره مسلمانان بود. منطقه تاریخی ارومیه از قرن ها پیش مهد تمدن و مرکز علم و دانش بوده و شهر ارومیه یکی از مناطق معتبر علوم قدیمه به شمار می رفته، علما و فضلا و دانشمندان متبحر، اصول فقه اسلامی و حکمت و فلسفه و ادبیات را به علاقه مندان تدریس می کردند.
پیشینه غنی و تاریخ پرفراز و نشیب منطقه نیز باعث وجود اماکن و بناهای تاریخی متعددی در این ناحیه شده است. مساجد زیادی نیز در این منطقه وجود دارند که برخی از آنها مانند مسجد سردار ارومیه از جمله آثار دیدنی منطقه به شمار می روند.
کلیساهای متعدد موجود در ارومیه نیز جزو بناهای تاریخی و معماری با ارزش هستند. کلیسای مارقویا که یکی از قدیمی ترین بناهای مذهبی است؛ منسوب به حضرت قوما یکی از دوازده حواریون مسیح (ع) است. کلیسای قدیمی ماریوخنه که سبک معماری آن متعلق به قرن پنجم میلادی است، آتشکده تمر که مربوط به دوره سلاطین هخامنشی است و ده ها قلعه، پل، مدرسه، حمام، مقبره، عمارت، خانه، سنگ نبشته همراه با بازار ارومیه، مجموعه ای دیدنی به وجود آورده اند.
آذریهای ارومیه مسلمان و شیعه هستند. در کنار آنها مسلمانان سنی حنفی و شافعی، آشوریها و مسیحیان هم زندگی میکنند و در زمان و مکان مناسب آیین دین و مذهب خود را اجرا میکنند. غسل تعمید آشوریان تازه مسیحی شده، جشن روز مادر به یادبود مریم مقدس ارامنه، جشن «نوسروین» یا آبپاشان آشوریها، جشن انگور (شانادر) از جمله جشنهایی هستند که سالانه در ارومیه برگزار میشوند.
بخش مهمی از فرهنگ ارومیه موسیقی است. مکتب عاشیقی ارومیه اصیلترین و قدیمیترین مکتب موسیقی عاشیقی است که به عنوان اثر ملی ملموس ایران به ثبت رسیده است.
اما هنر در ارومیه به موسیقی ختم نمیشود. آنها در قالیبافی هم متبحر هستند. غیر از قالیبافی، رودوزی، پیکرتراشی، گلیمبافی، معرقکاری، منبتکاری و ریزهکاری روی چوب هم از جمله صنایعدستی این شهر هستند.
